2023, Vol. 9, Issue 5, Part A

भारतवर्षे वैदिकसंस्काराणां स्थानमत्यन्तं महत्त्वपूर्णम् । जन्मजन्मान्तरेभ्यः मानवस्य अन्तःकरणे स्थितानां दुष्कर्माणां विनाशाय सुज्ञानस्य उदयनिमित्तं च संस्काराणां प्रयोजनं वर्तते । हिन्दुधर्मस्य संस्कारविषयकाः नीतिनियमाः वेदे वर्णिताः । एतदतिरिक्तं समग्रब्राह्मण-साहित्ये, धर्मसूत्रे तथा स्मृतिग्रन्थे संस्कारविषये उल्लिखिताः सन्ति । उभयोः आध्यात्मिक-सामाजिकयोः दृष्टिकोणतः संस्काराणां प्रयोजनमत्यावश्यकम् । अतः वहुप्राचीनकालादेव अस्माकं ऋषिमनिषिभिः षोडशसंस्काराणां प्रचलनं कृतम् । मानवजीवनस्य पूर्णतायै षोडशसंस्काराणां महत्त्वं परिदृश्यते । संस्कृतकाव्यजगति कविताकामिनीकान्तः महाकविकालिदासः तस्य काव्येषु वैदिकसंस्काराणां वर्णनं कृतवान् । अस्मिन् शोधप्रबन्धे महाकवेः रघुवंशमहाकाव्ये वर्णितानां वैदिकसंस्काराणां विवेचननिमित्तं विहितोऽस्ति प्रयासः ।