2025, Vol. 11, Issue 5, Part E

author(s)
Sri Ujjwal S

abstract
कर्तृत्वन्नाम कर्तुः भावः तस्मिन् कर्तरि वर्तमानः कश्चित् धर्मः। आश्रयत्वसम्बन्धेन कर्तरि वर्तते कर्तृ इति प्रातिपदिकस्य सामान्यतः यौगिकः अर्थः भवति करोती इति कर्ता। शास्त्रेषु दर्शनेषु च बहुश्रुतः अयं कर्तृशब्दः बहुधा विभिन्नैः दार्शनिकैः बहुभिः प्रकारैः व्याख्यातो वर्तते। लक्षणान्यपि तद्विषये प्रणीतानि सन्ति।तत्रापि भूषणसारादिषु ग्रन्थेषु सम्यक् कर्तृत्वविचारः कृतो वर्ततेम पाणिनिना अपि कर्तृबोधकं कर्तृत्वबोधकं सूत्रं प्रणीतम्।भाष्यकारेण पतञ्जलिना अपि निरूपणम् एतद्विषये कृतमस्ति। एवं मञ्जूषादिषु व्याकरणग्रन्थेषु चर्चितञ्च वर्तते। ब्रह्मसूत्रे भाष्ये अपि कर्तृत्वविरोधः परिहृतः कर्ताशास्त्रार्थवत्वादित्यादिसूत्रेषु। विशिष्य अत्र कारकान्तराणामपि कर्तृत्वं कथमिति विमर्शः कर्तव्यः वर्तते। तत्रापि करण-सम्प्रदान -अधिकरणादिकारकान्तराणामपि कर्तृत्वविवक्षा भवितुमर्हति। तेषामपि कर्तृतया अभिप्रेत्य प्रयोगाः कथं तत्र सम्पद्यन्ते इति तद्विषये किञ्चित् अत्र विमर्शः क्रियते। अपि च कारकान्तराणामपि कर्तृत्वस्वीकारे ब्रह्मसूत्रभाष्यविरोधो भवति वा न वा इति अयमपि अंशः अत्र विचार्यते। वैयाकारणभूषणसारे सुबर्थनिर्णयः इत्याख्ये प्रकरणे द्वितीया तृतीया चतुर्थी इत्यादिविभक्तीनां अर्थनिर्णयः कृतः सुबर्थनिर्णये विभक्त्यर्थनिरूपणार्थम् एका कारिका तत्र स्वीकृता वर्तते।