2025, Vol. 11, Issue 1, Part A

author(s)
चिन्मय चट्टोपाध्याय

abstract
यदि वयं मुस्लिमशासनात् पूर्वं, भारतस्य राजनैतिकव्यवस्थायाः, हिन्दुराजानाम् स्वर्णयुगस्य, प्राचीनभारतस्य राजनैतिकव्यवस्थायाः च अध्ययनं कुर्मः तर्हि वयं निष्कर्षं प्राप्नुमः, यत् यद्यपि तत्कालीनः शासनव्यवस्था पूर्णराजतन्त्रम् आसीत् तथापि स: पूर्णरूपेण राजतन्त्रम् न भूत्वा केवलं लोकतान्त्रिकव्यवस्थायाः आधारेण आसीत्। राजा नाममात्रेण शासकः आसीत्, सर्वा शक्तिः मन्त्रिपरिषदः एव आसीत्। निरङ्कुशतया स्वतन्त्रतया वा किमपि कर्तुं न शक्नोति। सः कदापि स्वैरः व्यवहारं अपि कर्तुं न शक्तवान्। वर्तमानकाले राष्ट्रपतिः अपि मन्त्रिपरिषदस्य निर्णयान् स्वीकुर्वितुं बाध्यः अस्ति। प्राचीनकाले अपि राज्ञः स्थितिः प्रायः समाना एव आसीत्। कस्यापि राज्यस्य सुचारुरूपेण संचालनेन केचन तत्त्वानि सर्वथा आवश्यकानि, येषां अभावे राज्यस्य सुसंगठितं कार्यं कदापि न सम्भवति। एतेषु सप्तप्रकृतिमण्डलं मुख्यतत्त्वानि सन्ति। तस्य मध्ये राजा च तस्य शासनव्यवस्थायाः विस्तारेण वर्णनं प्राप्यते।