2024, Vol. 10, Issue 6, Part C

author(s)
अभिमन्युः आर्यः

abstract
आदिकविः वाल्मीकिरपि अस्य श्रुतिमाधुर्येण न अस्पृष्टः, तेनापि रामायणस्य सुन्दरकाण्डे पञ्चमसर्गस्य सप्तमसर्गस्य च रचना यमकालङ्कारे कृतास्ति। तस्य एषः यमकप्रयोगः स्वाभाविकोऽस्ति, तेन रसास्वादने व्याघातो न भवति। यथा - रक्षांसि वक्षांसि च विक्षिपन्ति, गात्राणि कान्तासु च विक्षिपन्ति। रूपाणि चित्राणि च विक्षिपन्ति, दृढानि चापानि च विक्षिपन्ति।। रामायणातिरिक्तं महाभारतेऽपि यत्र तत्र यमकस्य प्रयोगः दृश्यते। महाकविकालिदासेनापि तस्य रघुवंशमहाकाव्यस्य नवमसर्गे यमकस्य प्रयोगः कृतः, किन्तु कवेरयं प्रयोगः रससिद्धौ बाधकापेक्षया साधक इति प्रतीयते। तदनन्तरमपि नैकैः कविभिः अस्याः यमकपरम्परायाः अनुकरणं कृतं, किन्तु शनैः शनैः यमकप्रयोगे स्वभाविकतायाः स्थाने कृत्रिमता प्रौढता च आगता। महाकविभट्टिना तु यमकस्य विंशतिः भेदाः प्रदर्शनाय स्वकाव्यस्य सम्पूर्णः दशमसर्गो विरचितः। महाकविमाघेन भारविना चापि स्व-स्वकाव्ये यमके एकैकः सर्गो विरच्य यमकालङ्कारे स्वाभिरुचिः प्रदर्शिता, किन्तु एषां यमकप्रयोगः पूर्वापेक्षया जटिलः दुरुहश्च अस्ति। केषुचित् स्थानेषु तु प्रयोगदुरुहत्वात् अर्थावबोधे रसास्वादने च बाधको भवति। यमकालङ्कारं प्रति कवीनां मोहः निरन्तरं वर्धितं, यस्य परिणामः चित्रकाव्यत्वेनाभवत्।