2024, Vol. 10, Issue 6, Part B

वस्तुत उपनिषत्सु ब्रह्मप्राप्ति-आत्मतत्त्व-आध्यामिक-विषयाणामेव केवलं समावेश इति चिन्त्यते अनधीतोपनिषद्भिः। परन्तु यथार्थत उपनिषत्सु ब्रह्मप्राप्त्यादितत्त्वविवरणपुरःसरं मनुष्याणां व्यवहारिके जीवने आवश्यकानि अनुशासन – आत्मसंयम-श्रद्धा- सत्यप्रभृतीनि तत्त्वान्यपि बहुलतया निहितानि दृश्यन्ते । तज्ज्ञानाय तु तासां सश्रद्धमध्ययनं गभीरावलोकनं हृदयङ्गमञ्चात्यावश्यकम् । यतोहि ब्रह्मप्राप्तिसाधनभूतपन्था अत्यन्तं दुष्करः । अत उपनिषत्सु तद्ब्रह्मप्राप्तिसौकर्याय सोपनानि निर्दिष्टानि किञ्च तत्प्रतिपादनानुगुणमेव मानवानां दैनन्दिनजीवने पालयितव्यानि नैतिकतत्त्वान्यपि निगदितानि सन्ति । साम्प्रतं लोकेऽस्मिन् प्रतिदिनं जनानां नैतिकमूल्यानां हासः परिलक्ष्यते । इदं तु मानवसमाजस्य कृते चिन्तनीयो विषयः । मनुष्येषु जायमाना अतिशयभोगतृष्णा एव अनैतिकतायाः बीजोस्ति । जनानां लालसा – आत्मासंयमादिकारणादेव परस्परातिशयविरोधो हिंसा लुण्ठनम् चेत्यादीनि शास्त्रविरुद्धानि अनैतिककार्याणि सम्भवन्ति। वेदस्य शीर्षभूतोपनिषत्सु मानवजीवनोत्कर्षकाः परमपन्थान उपदिष्टाः सन्ति बहुसहस्रवर्षात्पूर्वमेव । तेषाम् उपनिषन्निहितनैतिकसिद्धान्तानां मूल्यानां वा प्रासङ्गिकत्वम् अतिशयेन वर्तते अद्यतनीयाधुनिकसमये । उपनिषत्सु येषां नैतिकमूल्यानां विवेचनं विद्यते तेषां तत्त्वानां विवेचनम् अल्पधिया मया शोधपत्रेऽस्मिन् किञ्चित् उपस्थाप्यते।