2023, Vol. 9, Issue 3, Part D

author(s)
डॉ. ध्रुवजित् शर्मा

abstract
भारतवर्षस्य सभ्यताया: संस्कृत्या: च मूलस्रोतस्तु वेदा एव | अयं वेदो धर्मस्य मूलमिति कथ्यते | चतुर्षु वेदेषु ज्ञान-विज्ञान-धर्म-दर्शन-सदाचार-संस्कृति-नैतिक-सामाजिक-राजनैतिकप्रभृतीनां विषयाणां सन्निवेशो भवति | वेदमाश्रित्य एव परवर्त्तिकाले धर्मशास्त्राणां विरचनमभवत् I धर्मशास्त्रं स्मृतिरपि कथ्यते | यदुक्तं‌- “श्रुतिस्तु वेदो विज्ञेयो धर्मशास्त्रं तु वै स्मृति” इति (मनुसंहिता, २/१०) | मानवानां कर्तव्याकर्तव्ययो: विषये धर्मशास्त्रेषु आलोचना कृता अस्ति | आचार: व्यवहार: प्रायश्चित्तश्च इति विषया: अत्र साधु विवेचिता: | ये खलु नियमा: पालनीया: ते अत्र उपलभ्यन्ते | एवं तदानीन्तनसमाजे विभिन्नानां द्रव्यानां शुद्धि: कथमभवत् इति विषये सुष्ठुतया चर्चा अत्र प्राप्यते | शुद्धि: मानवानां प्रधानविषय: | शुध् धातो: क्तिन् प्रत्ययेन शुद्धि इति जायते | द्रव्यस्य शुद्धि: द्रव्यशुद्धि इति | अस्माकं प्रात्यहिकजीवने ये खलु द्रव्यानां प्रयोगो भवति तेषां शुद्धि: कथं भवति इति विषये यदि ज्ञानं न विद्यते तर्हि कथं अस्माकं प्रगति: सम्भवति कथं वा समाजस्य प्रगति: | अत: धर्मशास्त्रेषु अस्मिन् विषयमधिकृत्य एका आलोचना उपस्थापिता यत्र विभिन्नानां द्रव्यानां शुद्धिर्विषये उच्यते | तत्र तैजसं कांस्यादि भष्मना परिमार्जनेन,मार्तिकं मृन्मयपात्रादि प्रदाहेन, दारवं काष्ठमयादि तक्षणेन तथा वस्त्रादिनां निर्णेजनेन शुद्धिर्भवति इति उच्यते (गौतमधर्मसूत्रम्,१-१-२८) | एवं मनुस्मृतौ याज्ञवल्क्यस्मृतौ च द्रव्यशुद्धिर्विषये कीर्त्तितमस्ति | मनुसंहितायामपि उच्यते यत् कांस्यादिपात्राणां शुद्धि: भष्मना, मृदा जलेन च भवति इति | यदुक्तं-