2020, Vol. 6, Issue 2, Part E

author(s)
अमितदासः, गवेषकः

abstract
‘न हि रसादृते कश्चिदर्थः प्रवर्तते’ इति भरताचार्यः। भरतेन सर्वप्रथमेव रससूत्रं प्रणीतम् – ‘विभावानुभावव्यभिचारिसंयोगाद्रसनिष्पत्तिः’। संस्कृतालंकारशास्त्रे रसस्य सर्वातिशायि प्राधान्यम् अभ्युपगतम्। आनन्दवर्धनोऽपि ध्वनिप्रस्थानस्य प्रतिष्ठामुखेन रससादस्य महत्त्वमङ्गीकृतम् । ध्वनेः त्रिविधत्वं स्वीकुर्वतापि रसध्वनेः सर्वातिशायित्वम् अभ्युपगतम् – ‘वस्त्वलंकारध्वनी रसध्वनौ पर्यवस्येते’। ‘रसो हि परमो व्यङ्ग्य’ इति आलंकारिकराद्धान्तः। मम्मटेनापि रसस्य युक्तिनिष्ठं व्याख्यानं विहितम्। काव्यप्रकाशस्य चतुर्थे उल्लासे रसस्य स्वरूपमुक्त्वा रसभेदाः उदाहरणपुरःसरम् आलोचिताः। मम्मटोऽपि रसवादस्य प्रवक्तेति। परं विश्वनाथः साहित्यदर्पणे रसवादस्य वलिष्ठं व्याख्यानं चकार। तन्मते रसयुक्तं वाक्यमेव काव्यम् – वाक्यं रसात्मकं काव्यम्।